Według aktualnych nurtów pedagogicznych środowisko fizyczne szkoły zaczyna być postrzegane jako „trzeci nauczyciel”, czyli przestrzenne ramy procesów uczenia się, które mogą samodzielnie ułatwiać rozwój dzieci (więcej w: Mau B., The Third Teacher: 79 Ways You Can Use Design to Transform Teaching and Learning, Abrams Books, 2010). Również według Światowej Organizacji Zdrowia szkoła to ważne miejsce aktywności i wspierania prozdrowotnych zachowań uczniów i uczennic, w tym w szczególności miejsce dbania o zdrowie psychiczne, które w 2015 r. zostało wyróżnione jako jeden z Celów Zrównoważonego Rozwoju (więcej w: Health in 2015: from MDGs, Millennium Development Goals to SDGs, Sustainable Development Goals, World Health Organization, 2015).

Światowa Organizacja Zdrowia definiuje przy tym szkołę promującą zdrowie jako instytucję, która tworzy zdrowe środowisko fizyczne, zapewnia programy i usługi wspierające zdrowie fizyczne i psychiczne personelu, dzieci, ich rodzin i członków społeczności.

Kluczem do zapewnienia wsparcia uczniom i uczennicom borykającym się z problemami społecznymi i emocjonalnymi jest zapewnienie poczucia tożsamości i przynależności, bez względu na wielkość szkoły lub przedział wiekowy. Projektowanie i zmiana środowiska fizycznego mogą wspierać ten proces. Należy przy tym podkreślić, że pozytywnie przekłada się to nie tylko na uczniów doświadczających zaburzeń zdrowia psychicznego, ale na całość środowiska uczniowskiego i będzie dawać pozytywne efekty wychowawcze w stosunku do ogółu dzieci i młodzieży.

Zdrowie psychiczne a poczucie przynależności w przestrzeni szkolnej

Program wspierania zdrowia psychicznego „Szkolny System Zdrowia Psychicznego”, mówiąc o kompleksowym wdrożeniu promocji i profilaktyki zaburzeń zdrowia psychicznego w placówkach oświatowych, zwraca szczególną uwagę na kwestię poczucia przynależności (łączności). Jest to stopień, w jakim dzieci i młodzież czują się osobiście akceptowane, szanowane, uwzględniane i wspierane przez innych w środowisku szkolnym. Poczucie przynależności jest jednym z kluczowych czynników ochronnych wobec behawioralnych i emocjonalnych problemów dzieci i młodzieży w praktyce szkolnej, ponieważ wpływa między innymi na wzrost optymizmu życiowego, poczucie własnej wartości i zmniejszenie poziomu agresji, a także zachowań autoagresywnych.

W jaki sposób poczucie przynależności może być wspierane przez środowisko fizyczne szkoły? Przedstawiciele Amerykańskiego Instytutu Architektów proponują np.:

• przyjazne wejścia do szkoły z wygodnymi siedzeniami dla osób przychodzących z zewnątrz (rodziców, dziadków, przedstawicieli organów prowadzących itp.);
• zapewnienie rodzinom dostępu do boisk sportowych, placów zabaw, przestrzeni do organizacji zajęć dla rodziców i całych rodzin;
• zapewnienie punktów dostępu do internetu rodzinom, które mogą z nich korzystać do odrabiania zadań domowych, poszukiwania pracy itp.;
• dostęp społeczności do terenów zielonych, ogrodów warzywnych i innych przestrzeni zewnętrznych szkoły. Warto tu również pomyśleć o współudziale rodzin w dbaniu o te przestrzenie (sadzenie, sprzątanie, pielęgnowanie itp.).

Podejście ogólnoszkolne do zdrowia psychicznego a przestrzeń

Uczniowie i uczennice lepiej rozwijają się w placówkach, w których silniej angażowana jest cała społeczność lokalna. Jednocześnie kiedy społeczności czują się „partnerami” czy „przyjaciółmi” szkoły, są znacznie bardziej skłonne do opieki nad nią i jej ochrony. Podobnie jak bliscy sąsiedzi, są też bardziej skłonni zauważyć, że coś jest nie tak oraz wspomóc w sytuacjach kryzysowych. Stąd wynika wartość koncepcji Whole School Approach – nastawionej na angażowanie całej społeczności szkolnej w tworzenie i realizację programu wychowawczo-profilaktycznego. Istotnymi elementami takiego podejścia są budowane pozytywne relacje na linii uczniowie – nauczyciele – rodzice jako podstawy do spójnego, holistycznego działania na rzecz zdrowia psychicznego.

W jaki sposób wspierać budowanie pozytywnych relacji z otoczeniem poprzez środowisko fizyczne szkoły? Według Amerykańskiego Instytutu Architektów warto zwrócić uwagę np. na:

• przyjazne wejścia do szkoły z wygodnymi siedzeniami dla osób przychodzących z zewnątrz (rodziców, dziadków, przedstawicieli organów prowadzących itp.);
• zapewnienie rodzinom dostępu do boisk sportowych, placów zabaw, przestrzeni do organizacji zajęć dla rodziców i całych rodzin;
• zapewnienie punktów dostępu do internetu rodzinom, które mogą z nich korzystać do odrabiania zadań domowych, poszukiwania pracy itp.;
• dostęp społeczności do terenów zielonych, ogrodów warzywnych i innych przestrzeni zewnętrznych szkoły. Warto tu również pomyśleć o współudziale rodzin w dbaniu o te przestrzenie (sadzenie, sprzątanie, pielęgnowanie itp.).

Partycypacja w procesie tworzenia przestrzeni

Ważnym elementem budowania poczucia łączności jest danie uczniom możliwości realnego wpływu na funkcjonującą przestrzeń fizyczną szkoły. Rozwiązania proponowane w naszym przewodniku zachęcają do włączania dzieci i młodzieży, a także ich rodziców, do procesu wprowadzania zmian i myślenia o przestrzeni fizycznej szkoły. Ten element partycypacyjności stanowi również ważny punkt do uwzględnienia w budowanym programie wychowawczo-profilaktycznym szkoły oraz może mieć odzwierciedlenie w programie wychowawczym klasy.