Rola szkół i placówek w procesie wspierania zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży

Pojęcie stereotypu wprowadził w 1922 r. amerykański dziennikarz Walter Lipmann. Określił on stereotyp jako obraz powstający w naszym umyśle i pomagający nam radzić sobie ze złożonością otaczającej rzeczywistości przy pomocy uproszczonej wizji świata społecznego (Szopski, 2005). Dziś rozumiemy pod tym pojęciem raczej strukturę poznawczą, obejmującą wiedzę, przekonania i oczekiwania obserwatora na temat niektórych grup społecznych (Macrae et al., 1999). Barbara Szacka zauważa natomiast, że stereotypy są niezwykle odporne na nowe doświadczenia i trwają znacznie dłużej niż aktualność sytuacji i informacji, które je zrodziły (Szacka, 2011). Stereotypy, podobnie jak i wiedza potoczna, charakteryzują się nie tylko pochopnością uogólnień, ale też skłonnością do myślenia biegunowego (typu: czarne – białe). Anna Titkow zauważa, że w trakcie socjalizacji dochodzi do ukształtowania się cech osobowości, systemu potrzeb i wartości, a także ról i wzorów zachowań oczekiwanych przez społeczeństwo, w którym żyje człowiek (Titkow, 2003).

Same działania wspierające są istotnym elementem procesu minimalizowania zaburzeń psychicznych i ich konsekwencji. Ich warunkiem jest dobra znajomość problemów oraz narzędzi pozwalających na skuteczne udzielanie pomocy osobom jej potrzebującym oraz ich rodzinom.

Szkoły i placówki mają do odegrania niezwykle ważną rolę także w profilaktyce zdrowotnej. Narodowy Program Zdrowia na lata 2016–2020 obliguje bowiem pracowników oświaty do pracy na rzecz zdrowia dzieci i młodzieży. Program ten jest dokumentem strategicznym dla zdrowia publicznego. Wśród jego celów wskazuje się wydłużenie życia Polaków, poprawę jakości ich życia oraz ograniczenie społecznych nierówności w zdrowiu. Przyjęcie programu było jednym z głównych założeń Ustawy o zdrowiu publicznym, która weszła w życie 3 grudnia 2015 r. Jak wskazuje się w piśmiennictwie, jednym z podstawowych celów Ustawy o zdrowiu publicznym było stworzenie naczelnego planu zdrowotnego państwa. Konsekwencją tego założenia było, skądinąd słuszne, włączenie do Narodowego Programu Zdrowia, funkcjonujących wcześniej jako odrębne, programów dotyczących wybranych problemów zdrowotnych. Scaleniu w Narodowym Programie Zdrowia uległy zatem działania z zakresu polityki antyalkoholowej i antynarkotykowej oraz częściowo w odniesieniu do ochrony zdrowia psychicznego. Ich włączenie do Narodowego Programu Zdrowia przybrało jednak jedynie wymiar symboliczny, a poszczególne polityki zachowały praktycznie pełną odrębność (Grudziąż-Sękowska, Sękowski, 2018).

Szczególnie ważne wydaje się, aby szkoły włączyły się w realizację drugiego i trzeciego celu operacyjnego, tj. w profilaktykę i rozwiązywanie problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, uzależnieniami behawioralnymi i innymi zachowaniami ryzykownymi oraz w profilaktykę problemów zdrowia psychicznego i poprawę dobrostanu psychicznego społeczeństwa. W wykazie zadań służących realizacji celu operacyjnego 3: Profilaktyka problemów zdrowia psychicznego i poprawa dobrostanu psychicznego społeczeństwa, za których realizację odpowiedzialne jest również Ministerstwo Edukacji Narodowej, wskazano m.in.: wspieranie zdrowia psychicznego, w tym prowadzenie działań na rzecz upowszechniania wiedzy na temat zdrowia psychicznego i jego uwarunkowań, kształtowanie przekonań, postaw, zachowań i stylu życia wspierającego zdrowie psychiczne, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu.

Szczególne zadania Ministra Edukacji Narodowej w promocji wiedzy o zdrowiu psychicznym oraz profilaktyki zdrowotnej zostały uwzględnione również w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–2022. Jednym z celów tego programu jest zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi kompleksowej, wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki niezbędnej do życia w środowisku rodzinnym i społecznym oraz kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, w szczególności zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji – poprzez m.in. wsparcie psychologiczno-pedagogiczne uczniów, rodziców i nauczycieli. Wsparcie to mają oferować nie tylko poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ale również przedszkola, szkoły i inne placówki oświatowe. Podmiotem odpowiedzialnym za realizację tak wskazanego obowiązku są jednostki samorządu terytorialnego.

Warto w tym miejscu podkreślić, że aktualnie w Ministerstwie Zdrowia trwają prace nad reformą w systemie ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Jej celem ma być zapewnienie wszystkim dzieciom i młodzieży w kraju właściwej opieki psychiatrycznej poprzez wyrównywanie różnic między poszczególnymi regionami oraz zapobieganie nadmiernemu obciążeniu oddziałów psychiatrycznych poprzez rozwój pomocy dla pacjentów z zaburzeniami psychicznymi na pozostałych poziomach referencyjnych. Nowy model ochrony zdrowia psychicznego pacjentów niepełnoletnich jest wynikiem prac działającego od lutego 2018 r. Zespołu ds. zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. W jego skład wchodzą przedstawiciele różnych grup zajmujących się ochroną zdrowia – m.in. wybitni eksperci w dziedzinie psychiatrii, psychologii i psychoterapii. Obecnie zespół kontynuuje działalność, monitorując wprowadzane zmiany oraz przygotowując rekomendacje dotyczące poprawy opieki nad dziećmi i młodzieżą w lecznictwie psychiatrycznym. Zarządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 28 października 2019r. powołano stanowisko pełnomocnika ds. reformy w psychiatrii dzieci i młodzieży prof. dr hab. n. med. Małgorzatę Janas-Kozik.

Podstawą nowego modelu opieki dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami zdrowia psychicznego jest tworzenie sieci poradni psychologiczno-psychoterapeutycznych. Co najmniej jednej w każdym powiecie. Poradnie te mają stanowić pierwszy poziom pomocy, którego dotychczas brakowało. Drugi poziom to poradnie, w których będzie już dostępna pomoc psychiatryczna, oparty o istniejące już poradnie w ramach AOS (Środowiskowe Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży). Trzeci poziom tworzyć mają oddziały i szpitale psychiatryczne dla dzieci – tzw. ośrodki wysokospecjalistycznej całodobowej opieki psychiatrycznej. Pomoc będzie udzielana na jak najwcześniejszym etapie, by można było zapobiec zaostrzeniom i ograniczyć leczenie w oddziałach i szpitalach psychiatrycznych.

Nowy model ochrony zdrowia psychicznego został wprowadzony Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 14 sierpnia 2019 r. Dzięki tym zmianom dzieci i młodzież mają możliwość korzystania ze świadczeń psychologicznych, psychoterapeutycznych i środowiskowych bez skierowania. W najbliższym czasie planowane jest rozpoczęcie prac nad przygotowaniem zaleceń oraz standardów dotyczących udzielania świadczeń w ramach nowego systemu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Zgodnie z nowymi zasadami w kwietniu 2020 r. swoją działalność rozpoczęły tzw. ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej – pierwszy poziom referencyjny nowego systemu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Są to placówki zatrudniające specjalistów – psychologów, psychoterapeutów i terapeutów środowiskowych. Mogą zgłaszać się do nich rodzice, dzieci oraz młodzież (osoby poniżej 18 r.ż. muszą mieć zgodę opiekuna prawnego na korzystanie ze świadczeń) w przypadku występowania niepokojących objawów związanych z problemami psychicznymi. W ramach pomocy oferowanej w ośrodkach można skorzystać z następujących świadczeń: porada psychologiczna diagnostyczna, porada psychologiczna, sesja psychoterapii indywidualnej, sesja psychoterapii rodzinnej, sesja psychoterapii grupowej, sesja wsparcia psychospołecznego, wizyta, porada domowa lub środowiskowa. Obecnie, ze względu na sytuację epidemiczną, pomoc udzielana jest za pomocą narzędzi teleinformatycznych. W przyszłości praca ośrodków będzie oparta na pracy środowiskowej – przede wszystkim współpracy z rodziną pacjenta oraz jego środowiskiem szkolnym. Z tego powodu zalecany jest wybór ośrodka jak najbliżej miejsca zamieszkania. Aktualnie umowy na udzielanie świadczeń podpisało 138 ośrodków, z których 120, mimo trudnej sytuacji związanej z epidemią COVID-19, rozpoczęło działalność i udziela pomocy zgłaszającym się pacjentom i ich rodzinom.

Zasady opieki psychiatrycznej należy rozpatrywać w powiązaniu z uwarunkowaniami zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Wśród nich w literaturze wskazuje się m.in. wspieranie rodzin, nauczycieli, służb społecznych, prawnych, pediatrów, lekarzy rodzinnych i jednostek opieki nad matką i niemowlęciem oraz innych agend społecznych w procesie wychowywania dzieci, rozwijanie systemów wczesnej interwencji, efektywność i bezpieczeństwo leczenia oraz dostępność dla wszystkich dzieci po to, aby zredukować cierpienie, ograniczyć niesprawność i pomagać w ujawnieniu potencjału rozwojowego (Namysłowska, 2013).