Jakość relacji między dziećmi wpływa na ich samoocenę i poczucie własnej wartości (Ulatowska, Kołodziejski, 2017), które są ważnymi czynnikami zdrowia psychicznego. Dlatego istotne jest, aby nauczyciele potrafili stworzyć taki klimat w klasie, który pozwoli każdemu z członków grupy czuć się bezpiecznie i mieć poczucie akceptacji przez resztę klasy. Diagnozowanie relacji panujących w klasie:

• daje możliwość odpowiedniego rozdzielania zadań między uczniami;
• informuje, które dzieci potrzebują większej motywacji ze strony nauczyciela i jak je motywować;
• informuje, jak wzmacniać samoocenę i poczucie własnej wartości;
• wskazuje konflikty między dziećmi i pozwala zapobiegać wykluczeniu z grupy;
• pozwala wzmacniać dobre relacje między uczniami;
• wskazuje uczniów popularnych i lubianych oraz tych wykluczonych przez grupę;
• pozwala wnioskować o poziomie zintegrowania klasy;
• pozwala uzyskać obraz więzi między uczniami.

Diagnoza relacji panujących w szkole może przynieść efekt tylko wtedy, gdy badanie będzie przeprowadzone rzetelnie, a uczestnicy udzielą szczerych odpowiedzi. Aby tak się działo, ważne jest, by osoba przeprowadzająca badanie stworzyła atmosferę sprzyjającą udzielaniu szczerych odpowiedzi. Uczniowie muszą mieć zaufanie do osoby prowadzącej badanie, w przeciwnym wypadku nie będą wyrażali prawdziwych odczuć i opinii. Prowadzący badanie powinien zachęcać uczniów do refleksji, stwarzać im poczucie bezpieczeństwa i zapewniać anonimowość.

Poniżej opisano kilka metod, dzięki którym nauczyciele mogą diagnozować relacje między uczniami.

1. Technika Moreno

Technika socjometryczna. Polega na zadaniu wszystkim członkom grupy takich samych otwartych pytań. Na pytania uczniowie odpowiadają na kartkach. Najczęściej pytania dotyczą tego, z którymi osobami dziecko chciałoby znaleźć się w danej sytuacji. Zaleca się stawianie pytań pozytywnych (np. „Z kim chciałbyś siedzieć w ławce?”, zamiast: „Z kim nie chciałbyś siedzieć w ławce?”), aby przeciwdziałać procesowi wykluczania z grupy i stygmatyzowania. Zadaniem każdego dziecka jest wskazanie jednego ucznia z klasy w odpowiedzi na każde pytanie. Dzięki tej technice można zbadać poziom relacji między poszczególnymi członkami grupy oraz zobaczyć sieci powiązań między uczniami (Ulatowska, Kołodziejski, 2017). Technika ta pozwala nauczycielowi zobaczyć, czy w klasie są osoby wykluczone z grupy, z kim dzieci wolą się uczyć, a z kim bawić. Czasem okazuje się, że najlepszy przyjaciel jest świetnym kompanem do zabawy, ale niekoniecznie do tego, aby siedzieć z nim w ławce czy wspólnie odrabiać zadanie domowe.

2. Technika “Zgadnij kto?”

Pozwala nauczycielowi zobaczyć:

• jakie role w klasie pełnią uczniowie;
• jakie predyspozycje posiadają poszczególni uczniowie (zdaniem swoich kolegów).

Uczniowie otrzymują od nauczyciela ankietę, w której każde ze zdań zaczyna się słowami: „Jest to ktoś z klasy, kto…” (np. „dobrze sprawdziłby się w roli przewodniczącego klasy”; „mógłby poprosić nauczyciela o przełożenie sprawdzianu”). Zadaniem uczniów jest wskazanie osoby lub osób, które odpowiadają opisowi przedstawionemu przez nauczyciela. Analizując wyniki klasy, warto zwrócić uwagę, na ile odpowiedzi wszystkich uczniów są ze sobą spójne. Ważne dla nauczyciela będzie również to, które dzieci zostają wymienione w odpowiedzi na poszczególne pytania, ponieważ odpowiedzi te mogą pokazać relacje między uczniami oraz normy panujące w klasie (Zwierzyńska, 2008).

3. Technika Plebiscyt Życzliwości i Niechęci

Poprzez tę technikę nauczyciel może dowiedzieć się, na ile akceptowany jest w klasie każdy z jej członków. Dzieci otrzymują od nauczyciela kartkę z imionami i nazwiskami wszystkich uczniów w klasie. Ich zadaniem jest określenie za pomocą symboli („++” – bardzo lubię; ,,+” – lubię; ,,0” – jest mi obojętny; ,,–” – nie lubię; ,, – –” – bardzo nie lubię) swojego poziomu sympatii wobec każdej osoby na liście (oprócz siebie) (Zwierzyńska 2008). Bardzo ważne, by wyniki tego badania były dostępne tylko dla nauczyciela, ponieważ uczniowie, którzy są mniej lubiani, mogliby się poczuć dotknięci, a ich samoocena mogłaby się obniżyć.

W dalszej kolejności zaprezentowane zostaną kwestionariuszowe techniki diagnostyczne, które pozwalają uchwycić nie tylko relacje między samymi uczniami, ale także relacje uczniów z nauczycielami.

1. Skala Relacji Uczeń – Nauczyciel

Skala Relacji Uczeń – Nauczyciel (Pianta, 1992) bada jakość relacji między nauczycielem a uczniem na dwóch wymiarach – konfliktu i bliskości. Skalę wypełnia nauczyciel. Kwestionariusz składa się z piętnastu zdań, zadaniem nauczyciela jest wskazanie na pięciostopniowej skali (1 – wcale się nie zgadzam, 5 – zdecydowanie się zgadzam), na ile zgadza się z danym stwierdzeniem (np. „Z tym dzieckiem łączy mnie serdeczna, ciepła relacja”; „To dziecko łatwo się na mnie złości”). Narzędzie to pozwala wychwycić problemy, jakie pojawiają się czasem w relacjach nauczyciela z niektórymi uczniami. Arkusz tego narzędzia został zaprezentowany jako załącznik do niniejszego rozdziału.

2. Badanie klimatu szkoły

Warto również zastosować kwestionariusze, które pozwalają na tak zwane badanie klimatu szkoły. Są to ankiety, które pokazują zarówno relacje między uczniami, jak i relacje uczniów z nauczycielami, relacje między pracownikami szkoły oraz między rodzicami i szkołą. Badają również atmosferę panującą w placówce. Jednym z przykładów takiego narzędzia jest kwestionariusz stworzony w ramach projektu „Myślę Pozytywnie 2019” i dostępny pod adresem: http://zdrowiewszkole.pl/narzedzia-do-badania-klimatu-szkoly.

Narzędzia te obejmują ankiety dla uczniów, nauczycieli, pracowników szkoły, którzy nie są nauczycielami, rodziców oraz dyrekcji szkoły. Wyniki ankiet uczniowskich pozwalają m.in. na diagnozę relacji między uczniami i postrzegane wsparcie ze strony nauczycieli. Narzędzia wypełniane przez nauczycieli, pracowników niepedagogicznych, dyrekcję i rodziców pozwalają pokazać (między innymi), jak wyglądają relacje między poszczególnymi grupami. Dodatkową korzyścią z zastosowania całościowego badania klimatu szkoły jest możliwość porównania, jak relacje panujące w szkole są postrzegane przez różne grupy społeczności – może bowiem się zdarzyć, że w opinii nauczycieli ich relacje z rodzicami są bardzo dobre, ale rodzice nie podzielają tego zdania…

Przykładowe pytania z tego narzędzia to:
Dla uczniów: „Nauczyciele są dla mnie życzliwi”; „Uczniowie w mojej klasie mają do siebie zaufanie”.
Dla nauczycieli: „Dyrekcja szkoły interesuje się mną jako człowiekiem (nie tylko jako nauczycielem)”; Relacje między nauczycielami są dobre”.
Dla pracowników niepedagogicznych: „Nauczyciele szanują moją pracę”; „Pracownicy szkoły, którzy nie są nauczycielami, chętnie współpracują ze sobą”.
Dla dyrekcji: „Moje relacje z nauczycielami są dobre”; „Moje relacje z rodzicami uczniów są dobre”.
Dla rodziców: „Nauczyciele są dla mojego dziecka życzliwi”; „Poleciłbym/poleciłabym innym rodzicom tę szkołę jako przyjazne miejsce dla dziecka i jego rodziców”.

Materiały do pobrania

Pobierz