Żeby unikać sytuacji problemowych, wskazywać je i próbować rozwiązywać, nie jest niezbędne wyłącznie profesjonalne przygotowanie oparte na korzystaniu z określonych procedur, testów, itp. Diagnozowanie na potrzeby przygotowania lub wdrożenia określonego programu profilaktyczno-wychowawczego wymaga również rozwijania kwalifikacji społecznych.

Każdy z nas jest obserwatorem, który działa w swojej sieci społecznej oraz w określonej grupie zawodowej, wiekowej, znajomych, pełni rolę w społeczności. Zebranie spostrzeżeń różnych osób pozwala na pełniejszą refleksję, uwzględnienie potrzeb i obaw wielu grup i osób, a także na otwarcie na innych, empatię i budowanie społeczności zorientowanej prozdrowotnie w odniesieniu do zdrowia psychicznego i zdrowia w ogóle. Informacje zdobywamy w toku interakcji, nie zawsze w określonym porządku. Dlatego wskazano pewne zachowania, pożądane działania, postawy, które pozwalają nie tylko na bieżące diagnozowanie sytuacji, ale również na tworzenie atmosfery wsparcia i zwracania uwagi na potencjalne problemy oraz chęci rozwiązywania ich. Hasła podane są w kolejności alfabetycznej, by zwrócić uwagę na konieczność równoległego działania.

Czujność

Jest niezbędna, żeby dostrzegać zmiany w otoczeniu, również społecznym. Nie chodzi jednak o to, by reagować panicznie na każde niepokojące sygnały. Czujność ma nam towarzyszyć, abyśmy mogli rejestrować, co dzieje się wokół nas, i mieli świadomość zachodzących przemian. Zmiana nie powinna być odbierana od razu jako negatywna. Warto pamiętać, że ludzie się zmieniają, podobnie jak ich postawy, role społeczne, ciało, nawyki, przyjaźnie, itp.

Dialog

To nie tylko nawiązywanie rozmowy lub komunikowanie się z innymi. Żeby zaistniał dialog, rozumiany jako wymiana myśli, poglądów lub wspólne komunikowanie się w określonym celu, musimy być otwarci i budować zaufanie stron. Oparcie tylko na hierarchicznej relacji przymusu nie daje szansy na dialog, a jedynie na odtwarzanie przez uczniów informacji na żądanie lub potwierdzanie tego, co chcą usłyszeć rodzice lub nauczyciele, ale bez gwarancji, że coś zostanie spełnione. Dialog pozwala również na gromadzenie informacji, zdobywanie ich nie na zasadzie specjalnego działania, a w toku codziennej komunikacji. Budowanie jak najbardziej poziomej platformy komunikowania, w której nauczyciel jest również w pewnym sensie uczniem, a uczeń w pewnym sensie nauczycielem, daje możliwość wspólnego uczenia się i chęci do rozmowy, która jest podstawą edukacji.

Empatia

Daje podstawę do emocjonalnego zaangażowania w rozwiązywanie trudności. Można ją rozwijać poprzez ćwiczenia związane z wchodzeniem w role, odgrywanie scenek prezentujących problemy i niewłaściwe sposoby ich rozwiązywania. Istotne jest, by próbować zrozumieć emocje innych, ich przyczyny, dlaczego prowadzą do działań problemowych, aby skutecznie rozwiązywać je jak najwcześniej.

Grupowe mapowanie

Do skutecznego zbierania informacji nie wystarczą obserwacja i rozmowy z innymi, możliwość indywidualnych konsultacji z uczniami czy rozmów z rodzicami. Warto również gromadzić spostrzeżenia rodziców, uczniów i innych nauczycieli. W klasie można to robić na zasadzie tworzenia map myśli na różne tematy, być może w grupach, zbierając dane z anonimowych ankiet, stworzenie skrzynki problemów, gdzie można wrzucać hasła, następnie omawiane na forum. Zaangażowanie dzieci, współpracowników lub domowników w podobne działania wymaga wzajemnego zaufania i otwartości na problemy innych oraz chęci wsparcia przy wspólnym ich rozwiązywaniu.

Konsekwencja

Nawet jeśli diagnozowanie realizowane jest na potrzeby konkretnego obszaru i w związku z realizacją określonego, ograniczonego czasowo projektu, warto pamiętać, że powinno zachodzić nieustannie, niekoniecznie w formalnym rozumieniu. Zwracanie uwagi na otoczenie musi być procesem ciągłym, nieustannie angażującym społeczność szkolną, uważnie przyglądającą się codziennym sytuacjom. Chodzi o to, by nastawienie nauczycieli, rodziców, ale i uczniów, na wskazywane trudności i ich likwidowanie było nieustanną częścią procesu edukacji, wpisaną w rozwój kompetencji obywatelskich, rozwijaniem humanistycznych wartości, takich jak np. otwartość na współpracę z innymi.

Obserwacja

Przyglądanie się otoczeniu to jeden z najważniejszych elementów diagnozowania. Czujne rejestrowanie zmian, ale również obserwowanie codziennych, niemal rytualnych czynności, zwracanie uwagi na podejmowane praktyki, działania, korzystanie z miejsc, kontakty międzyludzkie, pozwalają na wstępne oceny i dają możliwość wypunktowania ewentualnych sytuacji problemowych. W połączeniu z dialogiem pozwala na gromadzenie informacji, następnie refleksję nad nimi i być może skupienie się na określonym problemie, aspekcie sytuacji, kontekście jej rozgrywania się, itp.

Otwartość

To podstawa nie tylko komunikowania się z innymi osobami, ale również reagowania na otoczenie. Otwartość rozumiana jest tutaj jako postawa, która umożliwia podejmowanie wielu działań, i powinna być składową różnych inicjatyw. Może to być otwartość na inność, słuchanie zdania innych osób, innowacje i wdrażanie nowych pomysłów, ale również otwartość na szukanie porozumienia.

Reagowanie

Powinno być przemyślane i poprzedzone zarówno solidną informacją, rozpoznaniem w trakcie rozmów, jak i zbieraniem informacji na inne sposoby. Przesadna reakcja lub niedostosowanie reagowania do potrzeb, możliwości społecznych, posiadanych zasobów emocjonalnych, intelektualnych lub materialnych, może przynieść sporo szkód. Wymaga to również autorefleksji. Reagowanie jest jednak niezbędne, żeby rozwiązać problem, ale również potrzebne do prowadzenia działań profilaktycznych. W tym sensie reagowanie jest niezbędne stale, ale warto wyróżnić obszary reagowania rozumianego jako podejmowanie działań, których celem nie jest samo diagnozowanie problemów lub rozwiązywanie sytuacji problemowych. Celem jest zdrowie psychiczne wszystkich uczestników i uczestniczek społeczności szkolnej.

Refleksyjność

Wszystkie podejmowane działania wymagają myślenia. To oczywiste! Warto jednak pamiętać, że przy ocenie sytuacji, nawet jeśli okaże się, że wymagana jest szybka interwencja, potrzebna jest krytyczna ocena. Wszystkie zgromadzone informacje warto starannie przeanalizować, zanim podejmiemy działania. Tak, żeby nie popełnić błędu i nie przyczynić się do pogorszenia zdiagnozowanej sytuacji.

Zaufanie

Jest niezbędne do dzielenia się informacjami, rozmowy, poznawania drugiego człowieka. Szkoła jest przestrzenią hierarchiczną, dlatego tym trudniej nauczycielom, ale również rodzicom, zdobyć zaufanie dzieci. Dzięki wzajemnemu zaufaniu możemy na sobie polegać, nie musimy się martwić, że ktoś czegoś nie zrobi lub zrobi to, czego nie powinien. Trzeba jednak pamiętać, że zaufanie nie musi być bezgraniczne czy bezwarunkowe, nie jest także łatwo odnawialne, a czasami nie odnawia się wcale.