Konflikty i inne problemy inter- oraz intrapersonalne uczniów i uczennic są nieuniknionym elementem szkolnej codzienności. Nasza gotowość do radzenia sobie w takich sytuacjach, może mieć znaczący wpływ na umiejętność budowania relacji w środowisku szkolnym, realizację założonych celów – zarówno programowych, jak i tych dotyczących naszego własnego rozwoju zawodowego – a także szeroko pojęty stosunek do pracy i dobrostan psychiczny nasz oraz naszych podopiecznych.
Ten rozdział w przeciwieństwie do pozostałych koncentruje się przede wszystkim na nauczycielu i przyjmowanych przez niego lub nią postawach wobec sytuacji problemowych. Poszukując odpowiedzi na pytanie o własną gotowość do ich rozwiązywania, nauczyciel i wychowawca musi odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
Kim jestem i jak się czuję?
Jak na co dzień radzę sobie ze stresem? Czy ma świadomość swoich mocnych i słabych stron? Czy wiem, jak mogę je wykorzystać na co dzień? Jakie są moje przekonania dotyczące relacji nauczyciel-uczeń, nauczyciel-rodzic, nauczyciel-nauczyciel? Czy wiem, jak się zachować w trudnych sytuacjach? Jakie są moje dotychczasowe doświadczenia związane z rozwiązywaniem problemów i konfliktów w środowisku szkolnym? Jak czuję się w swojej aktualnej sytuacji życiowej i zawodowej? Czy mam poczucie, że radzę sobie ze wszystkimi obowiązkami?
Gdzie jestem?
W jakim środowisku pracuję? Czy otwarta postawa i umiejętności komunikacyjne mają swoje miejsce w programie nauczania lub programie wychowawczym mojej szkoły? Jaka jest gotowość moich współpracowników, uczniów i ich rodziców do rozwiązywania problemów i konfliktów? Czy otrzymuję od moich przełożonych i współpracowników wsparcie? Czy mamy wspólną wizję i wartości dotyczące kształtowania postaw i rozwijania umiejętności niezbędnych do rozwiązywania problemów i konfliktów?
Jak działam?
Jak zazwyczaj reaguję w trudnych sytuacjach? W jaki sposób rozmawiam na co dzień z uczniami, ich rodzicami i nauczycielami? Jak jeszcze się z nimi komunikuję? Jak reaguję na niepożądane zachowania uczniów? Jakie narzędzia i strategie wykorzystuję, żeby się z nimi uporać? Co robię, żeby im zapobiegać? Czy podczas moich lekcji jest czas na kształtowanie postaw i rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i społecznych?
Postawy gotowości i aktywności powinny być rozpatrywane oddzielnie, bo czym innym jest bycie w gotowości, a czym innym proaktywność (w rozumieniu np. Coveya). Gdy mówić będziemy o gotowości skoncentruję się na praktykach intrapsychicznych, czyli na tym co możemy zrobić dla swojej higieny psychicznej, lub ekosystemu wewnętrznego by pozostawać otwartymi, profesjonalnymi i serdecznymi dla naszych uczniów. Podczas mówienia o aktywności skoncentruję się na tym, co na zewnątrz, zatem na procedurach i praktykach reagowania na potrzeby uczniów. Zakładam, że wspólną wartością przy rozwiązywaniu sytuacji problemowych jest samodzielność uczniów oraz ich gotowość do podejmowania wyzwań, szukania wsparcia i planowania działań.
W poniższym rozdziale:
- przyjrzymy się, jakie są naukowe przyczyny sytuacji problemowych w szkole;
- zastanowimy się, w jaki sposób diagnozować postawy przyjmowane przez nauczycieli;
- zrobimy przegląd rozwiązań wzmacniających postawy nauczycieli;
- skorzystamy z różnorodnych narzędzi wspierających postawy nauczycieli w ich gotowości i aktywności w rozwiązywaniu sytuacji problemowych;
- poznamy dużo nowych materiałów do pracy nad własnym warsztatem zawodowym i osobistym nauczyciela.
Słownik rozdziału
Zachowania problemowe
Autorstwo terminu „zachowań problemowych” przypisywane jest Richardowi i Shirley Jessorom (1998). Autorzy ci zwrócili uwagę na fakt, że podejmowanie tego typu aktywności przez młodzież jest wynikiem działania czynników psychospołecznych oddziaływujących na: osobowość, system postrzegania otoczenia i system zachowania. W myśl tego podejścia podejmowanie zachowań ryzykownych (np. palenie tytoniu, picie alkoholu, używanie innych substancji psychoaktywnych, przedwczesna aktywność seksualna, zachowania agresywne, drobne przestępstwa, zaniedbywanie obowiązków szkolnych i ucieczki z domu) wiązało się z realizacją przez jednostkę ważnych potrzeb rozwojowych, radzenia sobie z trudnościami i stresem oraz przezwyciężania kryzysów rozwojowych. Podejście takie miało duży wpływ na stosunek do profilaktyki, gdyż z punktu widzenia osób dorosłych zachowania ryzykowne są często postrzegane jako nierozsądne, nieprzemyślane działania. Z punktu widzenia teorii R. i S. Jessorów za każdym działaniem (zachowaniem) stoi jakiś powód, potrzeba, która może być realizowana zarówno na drodze działań akceptowanych społecznie (nazywanych w tym podejściu konwencjonalnymi), jak i ryzykownych (Jessor, 1998).
Sytuacja problemowa
W szerokim rozumieniu sytuacja problemowa jest wtedy, kiedy uczeń mierzy się z czymś, co przerasta jego aktualne możliwości. Może to być napięta sytuacja w domu, wyzwanie zaplanowania nadrabiania zaległości w szkole, ból psychiczny spowodowany zdarzeniem lub zaburzeniem. Zatem sytuacja problemowa to taka, w której uczeń potrzebuje wsparcia.
Postawa
Na pojęcie postawy składają się trzy komponenty – poznawczy, emocjonalny i behawioralny, które będą szczegółowo omawiane w części 6 tego rozdziału.