Jakość relacji społecznych w szkole dotyczy różnych obszarów. Badacze wymieniają tu m.in. stosunki nauczyciel – uczeń, stosunki między uczniami, relacje między nauczycielami oraz między nauczycielami i dyrekcją szkoły, a także relacje między szkołą i rodzicami (Blum, 2007, za: Ostaszewski, 2012). W dalszej części zostaną omówione badania pokazujące, jak jakość relacji interpersonalnych wiąże się ze zdrowiem psychicznym zarówno uczniów, jak i nauczycieli.

Relacje nauczyciel – uczeń

Badania przeprowadzone przez Agnieszkę Nowakowską i Jadwigę Przewłocką (2015) pokazują, że uczniowie postrzegają nauczycieli na dwóch głównych wymiarach. Pierwszy z nich dotyczy umiejętności stworzenia właściwego klimatu na zajęciach i prowadzenia dobrych lekcji. Drugi, być może nawet istotniejszy wymiar, łączy się z nawiązywaniem relacji z uczniami, okazywanym im zainteresowaniem oraz udzielanym wsparciem. Agnieszka Nowakowska i Jadwiga Przewłocka (2015) pokazują, że uczniowie potrzebują przyjaznych i opartych na wzajemnym zaufaniu relacji z nauczycielami. Uczniowie chcą rozmawiać z nauczycielami nie tylko na tematy szkolne, lecz także o sprawach domowych czy relacjach z rówieśnikami.

Metaanaliza badań dokonana przez Jeffreya Corneliusa-White’a (2007) pokazała, że zorientowane na ucznia relacje (empatyczne, ciepłe i zachęcające do myślenia, niedyrektywne) wiążą się pozytywnie z satysfakcją uczniów, ich osiągnięciami szkolnymi, pozytywną motywacją czy samooceną. Kiedy w szkole panują dobre relacje między nauczycielami i uczniami, zmniejsza się także liczba zachowań destrukcyjnych, co, podobnie jak pozostałe efekty, może budować zdrowie psychiczne uczniów.

Jednakże międzynarodowe badania PISA (OECD, 2013) pokazują, że w Polsce pojawiają się poważne problemy dotyczące relacji społecznych między nauczycielami i uczniami. Polska znalazła się na ostatnim miejscu spośród 29 badanych krajów, jeśli chodzi o wartość wskaźnika dla skali relacji nauczyciel – uczeń. Polscy uczniowie, gorzej niż ich rówieśnicy z innych krajów, oceniają swoje relacje z nauczycielami, rzadziej zgadzają się ze stwierdzeniem, że w ich szkole uczniowie mają dobre relacje z większością nauczycieli. Polscy uczniowie rzadziej niż dzieci z innych krajów są przekonani, że nauczyciele interesują się ich samopoczuciem, naprawdę ich słuchają czy traktują sprawiedliwie. Dlatego niezwykle istotne jest (szczególnie w Polsce) kształtowanie wśród nauczycieli umiejętności budowania pozytywnych relacji interpersonalnych z uczniami.

Relacje między uczniami

Dzieci w trakcie swojego rozwoju powinny nauczyć się, jak dobrze współdziałać i komunikować się z innymi, jak budować pozytywne relacje, co wiąże się także z nawiązywaniem i utrzymywaniem przyjaźni, umiejętnością funkcjonowania w grupie i rozwiązywania konfliktów. W wielu krajach są w szkołach wprowadzane różnego rodzaju programy edukacyjne, które mają uczyć tego typu umiejętności. Na przykład w Wielkiej Brytanii w 2005 r. wprowadzono do szkół program Social and Emotional Aspects of Learning (SEAL). W późniejszych badaniach (Pullinger, 2008) okazało się, że odniósł on sukces – dzięki uczestnictwu w tym programie poprawiło się zachowanie dzieci oraz to, w jaki sposób wyrażały swoje uczucia. Uczniowie nauczyli się lepiej rozwiązywać konflikty, zmniejszył się także odsetek aktów przemocy stosowanych przez nich. Także w innych badaniach (Payton et al., 2008) wykazano, że realizacja w szkołach programów edukacyjnych kształtujących umiejętności społeczne powoduje, że uczniowie nie tylko mają lepsze umiejętności społeczne, ale także lepiej postrzegają siebie, innych i szkołę oraz rzadziej pojawiają się u nich objawy lęku i depresji. Wyniki te wskazują, że rozwijanie u dzieci umiejętności społecznych (np. poprzez specjalne programy edukacyjne) może prowadzić do kształtowania zdrowia psychicznego uczniów. W świetle powyższych wyników badań wydaje się oczywiste, że pozytywne relacje społeczne między uczniami, wzajemne wsparcie i przyjaźnie są ważne dla zdrowia psychicznego.

Polskie badania (Czapiński, 2009) pokazują jednak, że co piąty uczeń czuje się samotny, a poczucie osamotnienia rośnie wraz z wiekiem. Co więcej, badania międzynarodowe (Currie et al., 2012) pokazują, że więzi koleżeńskie są w Polsce słabsze niż w innych krajach, a polskie nastolatki mają mniej bliskich przyjaciół niż ich rówieśnicy.

W badaniach PISA (OECD) wykazano dodatkowo, że polskie nastolatki rzadziej niż nastolatki z innych krajów czują się lubiane przez swoich rówieśników.

Relacje w gronie nauczycielskim

Kolejnym ważnym aspektem relacji interpersonalnych w szkole są relacje w gronie nauczycielskim. Są one ważne nie tylko dlatego, że wiążą się z zaangażowaniem, zachowaniem i dobrostanem nauczycieli, lecz także modelują zachowania uczniów. Badania w tej dziedzinie są rzadziej podejmowane, ponieważ problemy w relacjach między nauczycielami często są ukrywane i nauczyciele niechętnie o nich mówią (Przewłocka, 2015). Joanna Szymańska (2003) wymienia, że na niekorzystną atmosferę w gronie nauczycielskim wpływają m.in. autorytarny styl zarządzania, tworzenie koalicji, brak zaufania i wsparcia w trudnych sytuacjach. Nauczyciele, którzy czują się wspierani przez swoich kolegów i przełożonego, bardziej angażują się w swoją pracę, a pozytywne relacje interpersonalne zmniejszają wyczerpanie emocjonalne i zwiększają przekonania dotyczące własnej skuteczności. Sue Howard i Bruce Johnson (2002) pokazują także, że gdy nauczyciele mogą szukać wsparcia u swoich kolegów (a zwłaszcza u dyrektora szkoły), lepiej radzą sobie ze stresem. Przedstawione powyżej wyniki badań wskazują, że odpowiednie relacje interpersonalne w gronie pedagogicznym mają niebagatelne znaczenie dla zdrowia psychicznego.

Relacje nauczycieli z rodzicami

Pozytywne relacje między rodzicami i nauczycielami także są niezbędne do kształtowania zdrowia psychicznego zarówno nauczycieli, rodziców, jak i uczniów. Badania (Hoover-Dempsey et al., 2005) pokazują, że pozytywne relacje między rodzicami i szkołą motywują dzieci do nauki i sprzyjają ich rozwojowi. Robert Pianta i Daniel Walsh (1996) wskazują, że gdy rodzice czują się komfortowo w relacjach z gronem pedagogicznym i mają poczucie doceniania przez nauczycieli, przekazują dzieciom wartości szkoły, co zwiększa szacunek, jaki uczniowie mają do personelu i pozwala budować lepsze relacje między nauczycielami i uczniami. Badania Sue Roffey (2004) pokazują, że ważne jest budowanie wzajemnego zaufania między nauczycielami i rodzicami, dzięki czemu proces wychowawczy jest spójnie wspierany przez obie strony. Powoduje to, że dzieci spotykają się ze spójnymi komunikatami i oczekiwaniami zarówno ze strony rodziców, jak i nauczycieli, co może redukować u nich poczucie lęku i niejasności sytuacji oraz zmniejszać stres, a zatem przyczyniać się do kształtowania zdrowia psychicznego.

Ćwiczenie (podsumowanie modułu)

Na podstawie lektury powyższego rozdziału wypisz, czemu sprzyjają dobre relacje społeczne w poszczególnych grupach.

Relacje nauczyciel – uczeń

Relacje między uczniami

Relacje w gronie pedagogicznym

Relacje nauczycieli z rodzicami