Obserwacja

Obserwacja wymaga zazwyczaj poświęcenia dłuższego czasu i powinna być jak najbardziej obiektywna. Obserwator dopiero na podstawie faktów oraz informacji zebranych na temat osoby (np. rozmowy z rodzicami o sytuacji życiowej dziecka, zachowaniach w domu, trudnościach i powodzeniach poza szkołą) może wyciągać wnioski i próbować interpretować zaobserwowane zachowanie. Podczas interpretowania go należy skupić się na wyjaśnieniu przyczyny. Na przykład można zastanawiać się, jakie czynniki wpływają na to, że dziecko bardzo złości się w sytuacjach, w których spotka się z niepowodzeniem. Dopiero na podstawie takich wniosków będzie można próbować wskazać działania, jakie powinny być podjęte w celu rozwiązania problemu czy trudności.

Przy prowadzeniu obserwacji pod kątem bezpieczeństwa psychicznego i emocjonalnego należy wziąć pod uwagę etap rozwoju dziecka. Zupełnie inaczej będziemy myśleć o przedszkolaku, który w złości krzyczy i płacze, a inaczej o uczniu z ósmej klasy czy liceum. Zaobserwowane zachowanie należy więc odnosić do tego, czy reakcje dziecka wpisują się w normy – reakcje większości dzieci w tym wieku. Należy wziąć też pod uwagę czas, w którym dokonujemy obserwacji – inny komfort psychiczny i inne poczucie bezpieczeństwa powinny towarzyszyć dziecku, które kolejny rok jest uczniem danej klasy, a inne nowemu uczniowi.

Obserwacja nastawiona na diagnozę poczucia bezpieczeństwa psychicznego i emocjonalnego w szkole powinna być przeprowadzona w różnych momentach funkcjonowania dziecka w placówce. Należy zaobserwować to, jak dziecko czuje się wśród rówieśników – na przerwie, w czasie wolnym, w zabawach swobodnych, pracy grupowej; na lekcji, w czasie wycieczki czy sprawdzianu. Warto zwrócić uwagę, jak reaguje, kiedy coś mu się nie podoba, kiedy ktoś sprawia mu przykrość, kiedy odniesie sukces, znajduje się w stresowej sytuacji, kiedy ma dobry i zły dzień. Jakie są jego reakcje w stosunku do rówieśników i dorosłych, na ile otwarcie potrafi mówić o tym, co się z nim dzieje i jakie przeżywa emocje i stany, czy zdarzają się sytuacje, w których zamyka się w sobie i wycofuje z grupy oraz w jakich momentach się to dzieje. Należy też wziąć pod uwagę intensywność wszystkich emocji dziecka – czy są one adekwatne do sytuacji i jak dziecko sobie z nimi radzi (na ile są to konstruktywne sposoby w zależności od wieku i sytuacji).

Przy obserwacji klasy jako grupy należy zwrócić uwagę:

• czy uczniowie zawsze są jednomyślni podczas podejmowania decyzji (jeśli tak, to wcale nie jest dobrze!);
• czy uczniowie potrafią na forum klasy powiedzieć, że czegoś nie rozumieją;
• czy są w klasie osoby, z których inne dzieci się śmieją;
• czy są w klasie osoby, z którymi inne dzieci nie chcą się bawić;
• czy są osoby, które są liderami w grupie;
• jakie zachowania innych uczniów są pozytywnie odbierane przez klasę, a jakie negatywnie.

Badania kwestionariuszowe

Aby zbadać bezpieczeństwo psychiczne w szkole, można wykorzystywać stworzone już ankiety na ten temat. Jedną z nich jest Kwestionariusz Diagnozy Psychologicznej Środowiska Edukacyjnego (Baeva et al., 2011), badający bezpieczeństwo psychiczne uczniów i nauczycieli. Ankieta składa się z dwóch części i jest przeznaczona dla uczniów i nauczycieli. W pierwszej części osoba badana wybiera spośród podanych przykładów pięć rzeczy, które jej zdaniem są najważniejsze w środowisku szkolnym (np. relacje z uczniami, relacje z nauczycielami, możliwość wyrażania własnych opinii) i ocenia, na ile są one dla niej ważne (od 1 – bardzo ważne, do 5 – w ogóle nieistotne). W drugiej części osoba badana (uczeń lub nauczyciel) ocenia, na ile bezpiecznie czuje się w szkole w dziewięciu podanych przykładach. Ankietowany odpowiada na pytanie o to, na ile czuje się zabezpieczony w szkole przed różnymi przykrymi zachowaniami (np. publiczne poniżanie, ignorowanie). Każdy z podpunktów uczestnik ocenia na skali od 1 – w ogóle niezabezpieczony, do 5 – całkowicie zabezpieczony. Pełny kwestionariusz do tego badania został zaprezentowany w załączniku do tego rozdziału.

Pakiet TROS-KA

Kolejnym przykładem narzędzia, które może wspomóc diagnozę bezpieczeństwa psychicznego i emocjonalnego uczniów, jest Pakiet TROS-KA (Domagała-Zyśk, Knopik, Oszwa, 2017). Jest on przeznaczony do diagnozy społeczno-emocjonalnej uczniów w wieku 9–13 lat. Składa się z dwóch części: TROS – przeznaczonej dla pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych, psychologów i pedagogów szkolnych do przeprowadzenia pogłębionej diagnozy (cztery testy, można zastosować wszystkie lub tylko część z nich), oraz KA – do przesiewowego badania uczniów przez wychowawców. Na podstawie wyniku w skali KA mogą oni określić, w jakim stopniu niezbędne jest podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych lub wspierających, mających na celu zwiększenie kompetencji ucznia w sferze społeczno-emocjonalnej.

Bateria testów bada następujące obszary:

• T – radzenie sobie z trudnościami: odporność emocjonalna na porażki, uczenie się na podstawie doświadczenia, strategie radzenia sobie;
• R – relacje społeczne: zakres i jakość relacji, role grupowe, otwartość na współpracę, relacje rodzinne, rozumienie emocji własnych i innych, kontrola emocjonalna;
• O – obraz siebie: samowiedza, samoocena, środowiskowe źródła samooceny (dom rodzinny, szkoła, rówieśnicy – diagnoza czynników zewnętrznych);
• S – sprawczość: motywacja zewnętrzna i wewnętrzna, lokalizacja kontroli;
• KA – kontrola afektu: aktualny poziom rozwoju kompetencji społeczno-emocjonalnych bez jego szczegółowej charakterystyki.

Badanie można przeprowadzać w dwóch wersjach: aplikacji multimedialnej lub w formie papierowej. Badanie części TROS należy przeprowadzać indywidualnie, pakiet KA można przeprowadzać w grupie do pięciu osób. Należy jednak pamiętać o tym, aby każdy uczeń miał możliwość indywidualnego kontaktu z diagnostą, w tym możliwość zadawania pytań. W pakiecie TROS-KA znajdują się nie tylko informacje, materiały i wskazówki dotyczące postępowania diagnostycznego, ale także te dotyczące postępowania terapeutycznego.

Ankiety własne

Kiedy w zasięgu nauczyciela lub dyrektora nie znajduje się żadne gotowe narzędzie, które mógłby wykorzystać do zbadania interesującego go obszaru, może stworzyć własną ankietę. Urbanik, Gołdys i Daszkowska‍-Kamińska (2010) wymieniają m.in. następujące zasady, jakich należy przestrzegać, tworząc ankietę:

• układ pytań musi tworzyć logiczny ciąg;
• pytania ogólne powinny poprzedzać pytania szczegółowe;
• trudne pytania powinny znajdować się w środku kwestionariusza, natomiast wymagające mniej zastanowienia – na początku i na jego końcu;
• pytania nie mogą się powtarzać, z wyjątkiem pytań kontrolnych (tzn. nie pytamy dwa razy o płeć uczestnika ankiety, ale na różne sposoby możemy zapytać o to, jak się czuje w danej sytuacji);
• pytania powinny być przystępne i zrozumiałe dla każdego respondenta (inaczej będzie wyglądała ankieta dla dziecka, a inaczej dla rodzica);
• pytanie może się odnosić tylko do jednego zagadnienia;
• pytania muszą być neutralne, czyli nie mogą sugerować odpowiedzi;
• pytania muszą być jednoznaczne;
• konieczne jest umieszczenie dokładnej instrukcji udzielania odpowiedzi.

Ankiety własne do badania bezpieczeństwa psychicznego i emocjonalnego mogą zawierać różnego rodzaju pytania. Na przykład uczestnicy dostają do wyboru jedną lub parę odpowiedzi z kilku podanych, np.: Jakie emocje towarzyszą Ci podczas przerwy? Strach/radość/lęk/nuda/smutek. W tego typu pytaniach możliwe jest także udzielanie otwartych odpowiedzi, czyli jeśli żadna opcja nie pasuje osobie badanej, to może ona wskazać swoją odpowiedź, np. inne (jakie?). Innym rodzajem mogą być pytania o to, na ile badani zgadzają się z różnymi stwierdzeniami, np.: Zaznacz na skali od 1 do 5, gdzie jeden oznacza „wcale”, a pięć oznacza ,,bardzo”, na ile czujesz się bezpiecznie w swojej klasie? Podczas konstruowania własnych ankiet należy zawsze pamiętać o tym, aby ich długość oraz treści (np. słownictwo) były dostosowane do wieku uczestników.

Podczas badań kwestionariuszowych dotyczących bezpieczeństwa psychicznego i emocjonalnego (podobnie zresztą jak i w wielu innych tematach) ważne jest stworzenie odpowiednich warunków dla osób biorących w nich udział. W zależności od tego, czego dotyczy ankieta, respondenci biorący udział w badaniu mogą potrzebować różnych zapewnień. Bardzo ważne jest zapewnienie uczestników, że ankieta przeprowadzana jest w celu rozpoznania sytuacji/problemu i po to, by polepszyć ich sytuację (np. sprawdzamy, na ile bezpiecznie uczniowie czują się w klasie w celu podjęcia działań, aby poczuli się w niej lepiej). Aby zapewnić komfort uczestnikom badania, należy też podkreślić, że zależy nam na odpowiedziach zgodnych z prawdą, dlatego ankieta jest anonimowa bądź pozostaje do wglądu tylko dla osoby przeprowadzającej ankietę i nie będą z jej powodu wyciągane żadne negatywne konsekwencje.

Na co zwrócić uwagę podczas obserwacji klasy pod kątem oceny poczucia bezpieczeństwa psychicznego uczniów?