Nauczycielowi chcącemu skutecznie sprostać zadaniom profilaktyki zachowań problemowych potrzebna jest wiedza zarówno teoretyczna, dotycząca źródeł powiązań między czynnikami ryzyka, jak i praktyczna, dotycząca wspierania czynników chroniących. W tej części przedstawione zostaną naukowe modele dotyczące zachowań problemowych, a ich poznanie i zrozumienie ułatwi nauczycielom przyjęcie odpowiedniej postawy wobec działań profilaktycznych i wybór tych opartych na naukowych przesłankach.

Analizując badania dotyczące zachowań problemowych (ryzykownych) dzieci i młodzieży, zaobserwować można zmiany w definiowaniu tego zjawiska – odejście od postrzegania pojedynczych zachowań (np. picia alkoholu, wagarowania, używania substancji psychoaktywnych) na rzecz ujęcia całościowego. Badania nad czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi przed zachowaniami problemowymi prowadzą do tworzenia coraz bardziej złożonych modeli i koncepcji teoretycznych, wpływających na podejmowanie zachowań ryzykownych i prezentujących holistyczne podejście do problematyki szeroko pojętego zdrowia psychicznego.

Przyglądając się zatem etiologii zachowań ryzykownych, warto spojrzeć na nie z perspektywy rozwoju dziecka. Zgodnie z teorią Eriksona okres adolescencji to czas kształtowania się tożsamości dziecka. Wpisane w specyfikę wieku rozwojowego testowanie granic (np. społecznych, własnego organizmu), kształtowanie się autonomicznej moralności sprzyjają podejmowaniu wielu zachowań ryzykownych mających na celu np. eksplorację świata wewnętrznego i zewnętrznego, która sprzyja pokonaniu kryzysu rozwojowego.

W myśl teorii Eriksona każdy pozytywnie rozwiązany kryzys jest podstawą rozwoju. Wynika z tego, że podejmowanie pojedynczych zachowań ryzykownych przez młodzież jest normalne i uzasadnione. Praktycy pracujący z młodzieżą (np. nauczyciele, pedagodzy, wychowawcy) zdają sobie sprawę, że w ramach „normy rozwojowej” mieści się wiele zaskakujących i nieodpowiedzialnych zachowań młodych ludzi.

Przykładowo, nastolatek eksperymentujący z używkami będzie spędzał więcej czasu poza domem (np. z kolegami, na podwórku, do późnych godzin wieczornych), co może spowodować więcej kłopotów domowych (np. kłótnie z rodzicami, pogorszenie wyników w nauce). Zmieni się też środowisko, w którym spędza większość czasu (np. koledzy z podwórka podejmujący podobne ryzykowne zachowania), co może spowodować dalsze trudności (np. zachowania agresywne, udział w bójkach, problemy z prawem).

U osób podejmujących zachowania ryzykowne, w porównaniu z dziećmi i młodzieżą niepodejmującą tego typu zachowań, można zaobserwować niższe umiejętności społeczne (np. dotyczące rozwiązywania problemów), radzenie sobie z emocjami i niską samoocenę (Bobrowski, Czabała, Brykczyńska, 2005).

Badania szczegółowe nad przyczynami zachowań ryzykownych wskazują zatem na zasadność używania pojęcia zespołu zachowań ryzykownych (Grzelak, 2009). Analizując przyczyny tego typu aktywności, należy zatem wziąć pod uwagę zarówno czynniki indywidualne, środowiskowe, jak i mikro- czy makrospołeczne. W każdym z tych czynników można wyróżnić takie, które zwiększają ryzyko wystąpienia zachowań problemowych i takie, które je obniżają (czynniki chroniące) (Loeber, Farrington, Stouthamer-Loeber, 1998).

Duży wkład w badania nad czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi zawdzięczmy paradygmatowi biopsychospołecznemu. Model ten opiera się na założeniu, że rozwój biologiczny ściśle wiąże się z procesami poznawczymi, a co za tym idzie, z funkcjonowaniem społeczno-emocjonalnym. Okres adolescencji to czas intensywnego rozwoju – dojrzewający mózg powoduje zmiany w postrzeganiu świata wewnętrznego i zewnętrznego. Nastolatek na nowo konstruuje obraz świata, własnej osoby, relacji z otoczeniem. Zmienia się także system wewnętrznych wartości. Model biopsychospołeczny wyjaśnia czynniki potencjalnie wpływające na podejmowanie zachowań ryzykownych, którymi są: płeć męska, predyspozycje genetyczne i poziom hormonów. Do czynników społecznych i środowiskowych zaliczyć można style wychowawcze, modelowanie zachowań ryzykownych w rodzinie, zmiany w rodzinie, zachowania w grupie rówieśniczej, niską samoocenę, a także zmianę etapów edukacyjnych (DiClemente, Santelli, Crosby, 2009).

Holistyczne podejście do problematyki zdrowia ujmuje złożone interakcje między licznymi czynnikami mającymi źródło w cechach charakteru, interakcjach behawioralnych, czynnikach ryzyka zgromadzonych wewnątrz danej jednostki i w jej społecznym i kulturowym otoczeniu. Czynniki ryzyka mogą się sumować, ale też wzajemnie wzmacniać lub osłabiać. Efekt zależy od procesów poznawczych, systemu wartości, celów, umiejętności i postawy danej osoby. Jednostka sama wybiera, na co chce przeznaczyć własne zasoby. Zachowania problemowe mogą być wynikiem nie tyle postawy, ale także chwilowych potrzeb emocjonalnych, duchowych lub niedojrzałości biologicznej. Motywem działań ryzykownych, często wymienianych w literaturze, są motywy ucieczkowe, konformistyczne, egzystencjalne, prestiżowe, snobistyczne lub poszukiwania (Dzielska, Kowalewska, 2014).

Holistyczne podejście do zachowań problemowych stało się podstawą do opracowania wielu badań. Przykładem jest prowadzony od 1982 r. program badań HBSC (Health Behaviour in School-Aged Children), realizowanych cyklicznie co cztery lata w 49 krajach. HBSC dotyczy zdrowia i rozwoju z uwzględnieniem zachowań prozdrowotnych, ryzykownych i społecznego kontekstu zdrowia. Model badań oparty jest na holistycznym podejściu, integrującym cztery perspektywy: psychospołeczną, populacyjną, mikrospołeczną i rozwojową. Polska jest członkiem sieci HBSC od 1989 r., a ostatnie badanie przeprowadzono w 2018 r. pobierz badanie.

Źródłem wiedzy na temat zachowań problemowych młodzieży są też badania prowadzone przez ośrodki badawcze, np. CBOS (zob. raport Młodzież 2018 https://www.cinn.gov.pl/portal?id=1475772) czy następujące badania: Instytutu Psychiatrii i Neurologii Analiza jakościowa stylu życia 17–18-letnich użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych (2019) czy Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę Patotreści w internecie. Raport o problemie (2019). Pomocne są też szczegółowe raporty z wybranych obszarów problemowych: Raport o stanie narkomanii w Polsce Krajowego Biura ds. Narkomanii (2019) czy badania ESPAD (2015), dotyczące problemu alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.