Psychologia pozytywna

Psychologia pozytywna koncentruje się na badaniu procesów związanych ze świadomym wyborem, wolną wolą i odpowiedzialnością człowieka. Przenosi uwagę z negatywnych aspektów rzeczywistości i deficytów na badanie czynników kształtujących charakter i potencjał jednostki. Z tej perspektywy analiza mechanizmów powstawania pozytywnych emocji, wydarzeń i osiągnięć jest tak samo istotnym przedmiotem badań, jak negatywne emocje i zachowania uwarunkowane wpływem środowiska.

Głównym zadaniem nauczyciela/pedagoga/psychologa szkolnego zainspirowanego psychologią pozytywną jest odkrywanie mocnych stron ucznia i wspieranie jego rozwoju przez uczenie pozytywnego sposobu myślenia. Optymistyczny lub pesymistyczny styl myślenia utrwala się już w dzieciństwie, około ósmego roku życia, aby odegrać fundamentalną rolę w dorosłym życiu jako sposób odbierania rzeczywistości. Dlatego uczenie optymizmu powinno stać się istotnym elementem szkolnych programów wychowawczo-profilaktycznych i ważnym aspektem oddziaływań terapeutycznych i pozalekcyjnych.

Stosowanie metod uczenia optymizmu w szkołach dowartościowuje zawód nauczyciela jako twórcy. Perspektywa ta podkreśla autorytet nauczyciela jako człowieka. Uczeń zdobywa przekonanie o tym, że jego podstawowym prawem jest prawo do szczęścia i samorealizacji, uczy się mądrego indywidualizmu, odwagi moralnej, życzliwości i tolerancji.

Narzędziownik 1
Rozwijanie życzliwości w duchu psychologii pozytywnej – Projekt Życzliwość

Aby zachęcić uczniów i uczennice do działania na rzecz innych, możemy zaproponować im aktywność polegającą na dostrzeganiu aktów dobroci i życzliwości, których dokonali w ciągu każdego dnia w jakimś okresie (np. w ciągu Tygodnia Życzliwości) oraz których byli odbiorcami. Na zakończenie wspólnie z wychowawcą omawiają swoje spostrzeżenia:

• jakie emocje mieli w związku z tym, co robili dla innych?
• jak czuli się, kiedy ktoś robił coś dla nich?
• czy warto angażować się w pomaganie innym? Co można zrobić w tym zakresie?

Techniki narracyjne

Zaszczepiony w dzieciństwie pesymistyczny obraz samego/samej siebie w przyszłości zostaje zamknięty w „negatywnej ramie narracyjnej”. Twórca tego pojęcia porównuje tworzone przez nas narracje do autobiografii. Przykładowe tytuły destrukcyjnych autobiografii to: „Jestem do niczego”, „Mam pecha”, „Zawsze wszystko zawalam”, „Nic mi się nie udaje”. Tworzą one założenia leżące u podstaw pesymistycznego sposobu myślenia. Mogą być o tyle niebezpieczne, że zazwyczaj działają jak samospełniająca się przepowiednia. Prostą metodą narracyjną i arteterapeutyczną jest tworzenie z dziećmi pozytywnych wyobrażeń przyszłości w formie opowiadań, komiksów, rysunków. Optymizm zasilany pozytywnymi obrazami czekających nas sukcesów i pomyślnych rozwiązań problemów motywuje do aktywności.

Rodzice i nauczyciele rozwijający umiejętności pozytywnego myślenia i mówienia odkrywają czasami, że nawykowo używali wobec dzieci i uczniów negatywnego języka swoich rodziców i nauczycieli. Uświadamiając sobie emocjonalne konsekwencje takiego pokoleniowego przekazu, zaczynają rozumieć, dlaczego tak trudno jest im przeżywać i wyrażać radość: w dzieciństwie systematycznie podcinano im skrzydła, ekspresja radości była w nich tłumiona jako nieodpowiednie zachowanie. Dlatego starają się świadomie tworzyć środowisko wychowawcze, w którym dzieci mogą się nauczyć optymizmu. Wspólnie z dziećmi szukają okazji do przeżywania radości, akceptują i nagradzają pozytywne emocje dzieci, nie wyładowują na nich swoich frustracji, uczą się wyrażania konstruktywnej krytyki.

Narzędziownik 2
Karta pracy – Ja jako główny bohater/bohaterka opowieści

Karta może być świetnym narzędziem do wstępnego badania mocnych i słabych stron uczniów i uczennic, a także pozwala im na uświadamianie sobie swoich zasobów. Ważne jest, aby młody człowiek poczuł się „bohaterem” swojej opowieści. Często pracując tą metodą dostrzegamy, że dzieci z zaburzonym poczuciem własnej wartości mają problem z wypełnieniem karty i przedstawieniem siebie jako bohatera. Powtarzanie pracy z kartą pozwala młodym ludziom na powracanie do znanego już im narzędzia i odkrywania swoich zasobów, których dotychczas nie dostrzegali.

Pedagogika zabawy – praca z doświadczaniem emocji

Badacze w swojej pracy stosują często prosty eksperyment: proszą o wymienienie (bez wcześniejszego namysłu – na gorąco) jak największej liczby emocji. Prawie za każdym razem uczeń wymienia więcej trudnych emocji, jak np. strach, rzadko jest mowa o przyjemnych emocjach i najczęściej przychodzą one do głowy osobom o pogodnym usposobieniu. Następnie, wyzwalając kreatywność uczniów, terapeuta bawi się z nimi np. w emocjonalne kalambury, a potem prowadzi rozmowę o tym, co dają emocje.

Najważniejszą funkcją emocji jest to, że skłaniają one do zabawy, kreatywności, odkrywczości, przekraczania ograniczeń. Dlatego nawet jeżeli zabawa nie służy osiągnięciu konkretnego celu, to nie jest bezproduktywną stratą czasu. Poprawia kondycję, rozwija intelektualnie, buduje więzi społeczne, kompetencje i umiejętności potrzebne do rozwiązywania problemów. Potencjał zabawy wykorzystują często w swojej pracy terapeuci, nauczyciele, artyści. Inspirują dzieci do podtrzymywania pozytywnych relacji, zwiększenia zaangażowania, szukania swoich mocnych stron i sposobności do wykorzystania talentów. Jest to szczególnie ważne w przypadku angażujących zajęć pozalekcyjnych i alternatywnych do edukacji programowej.

Techniki poznawczo-behawioralne

Techniki zmiany sposobu myślenia na bardziej pozytywny, stosowane w psychoterapii poznawczo-behawioralnej, mogą być świetną inspiracją dla osób pracujących z dziećmi i ich rodzicami. Najpierw uczy się rozpoznawania i uświadamiania wpływu negatywnych myśli, które często są bezpodstawne i irracjonalne. Zazwyczaj jest to rodzaj nieprawdziwego uogólnienia, w którym pojawiają się słowa „zawsze”, „nigdy”, itp.: „Jestem złą matką”, „Nigdy mi się to nie uda”, „Wyglądam okropnie”, „Zawsze wszystko zawalam”. Myśli te nie mają źródła w faktach, ale w niskiej samoocenie i można je zakwestionować: „Może mam lekką nadwagę, ale za to jestem zadbana, mam piękne oczy i dobrą figurę, nie muszę wyglądać jak manekin”.

Uczeń, który nie radzi sobie z matematyką, myśli o sobie: „Jestem głupi i nigdy tego nie zrozumiem”. Aby podważyć to przekonanie, może nauczyć się innych wyjaśnień, np. przywołać swoje sukcesy z innych przedmiotów, szukać przyczyn swoich niepowodzeń w braku systematyczności: „Przecież to, że jeszcze nie umiem się systematycznie uczyć, nie znaczy, że jestem głupi. Wystarczy, że będę się uczył przez godzinę dziennie i skorzystam z pomocy kolegi, a już niedługo opanuję zaległy materiał”.

Inna metoda polega na zatrzymywaniu powtarzających się, przytłaczających myśli i uświadomieniu sobie, kiedy, gdzie albo w jakiej sytuacji się one pojawiają. Na przykład na korytarzu szkolnym w towarzystwie kolegów z klasy. Uczeń może wtedy np. pójść do biblioteki, porozmawiać z kimś przychylnie nastawionym, pomyśleć o czymś przyjemnym. Technika uwalniania się od negatywnych myśli polega więc na zmianie kontekstu sytuacyjnego i szybkim przekierowaniu uwagi w stronę myśli pozytywnych. Skłonność do zamartwiania można przezwyciężyć przez racjonalną analizę problemu i szukanie sposobów jego rozwiązania.

Można uczyć swoich podopiecznych rozpoznawania depresyjnych lub perfekcjonistycznych założeń stojących u podstaw ich myślenia i działania. Korekta założenia: „Muszę być we wszystkim doskonały, żeby inni mnie docenili”, może brzmieć: „Masz ciekawe zainteresowania i wspaniałych przyjaciół, którym nie musisz niczego udowadniać, jesteś super właśnie taki, jaki jesteś”.

Techniki uczenia się optymistycznego myślenia są łatwe do opanowania szczególnie w przypadku osób ze skłonnością do łagodnych stanów depresyjnych. Kwestionowanie pesymistycznych myśli nie jest trudne, bo przynosi ulgę i łączy się z przyjemnością, wymaga jednak dyscypliny i wyobraźni.